De 85-jarige filosoof Nicholas Wolterstorff komt naar Nederland. Waarom is zijn denken van betekenis?
Door: Robert van Putten, Bart Cusveller en Rob Nijhoff; redactie: William den Boer
De 85-jarige Amerikaanse filosoof Nicholas Wolterstorff komt in juni een week naar Nederland. Hij is een van de meest bekende en toonaangevende christenfilosofen van dit moment en schreef boeken over rechtvaardigheid, christelijk onderwijs, kunst, liturgie, politieke autoriteit, het spreken van God, het spreken over God, de plaats van religie in het publieke domein, geloof en wetenschap en, op een persoonlijke manier, over de dood van zijn zoon. Wat maakt een kennismaking met deze denker zo waardevol?
Sinds de christelijke traditie het toneel van de Europese wereldgeschiedenis betrad, staan christenen voor de uitdaging om zich te verhouden tot de samenleving waarin zij leefden. Dat gold voor de vroege christenen in het oude Rome, dat gold voor Middeleeuwse christenen in het Moorse Spanje, dat gold voor christenen ten tijde van de opkomende moderniteit, en dat geldt voor christenen in Nederland nu. Van de andere kant gezien, de komst van christenen in de westerse samenlevingen betekende ook dat niet-christenen voor de uitdaging stonden om zich te verhouden tot de claims van deze gelovigen over goede manieren van denken, spreken en handelen in die samenlevingen. Kortom, de aanwezigheid van religie leidt doorlopend tot discussie over de plaats van religies in de cultuur en de betekenis die dit heeft voor de opstelling van mensen in de cultuur.
Verlegenheid
Onze tijd is daarop dus geen uitzondering. In media en politiek, in onderwijs en wetenschap, in kunst en kerk is voortdurend bezinning gaande op de betekenis van omvattende levensvisies, op ‘oorsprong en doel en zin’ van het bestaan en op de omgang met elkaar. Niet zelden ervaren christenen verlegenheid over hun verhouding tot een seculiere cultuur. Welke ruimte is er voor geloof in het publieke domein? Wat is de verantwoordelijkheid van christenen voor de samenleving? Wat betekent nu concreet een christelijke identiteit in de praktijken van het leven, zoals het onderwijs? De vragen gaan zelfs helemaal terug tot de kern van het christen-zijn, het gelovig denken over God zelf. Kan dat nog wel, geloven in God? Dergelijke vragen zijn ook vandaag de dag onderwerp van intensieve bezinning, niet het minst omdat veel christenen verlegenheid ervaren met vertrouwde antwoorden uit het verleden. Zou een zoektocht naar andere articulaties van vragen en antwoorden andere mogelijkheden voor christenen in de moderne cultuur aan het licht kunnen brengen?
In dergelijke situaties kan het zinvol zijn te leren van christenen die in andere maar tegelijkertijd ook vergelijkbare contexten met deze vragen worstelen. Zo iemand is in elk geval de filosoof Nicholas Wolterstorff. Hij heeft zich vanuit zijn Noord-Amerikaanse context langdurig en intensief gebogen over de verhouding van mensen met verschillende substantiële levensvisies tot elkaar, het samenleven als zodanig, de opstelling van christenen in de moderne cultuur en de betekenis van de christelijke levensvisie op tal van terreinen. Bij hem treffen we geen terugtrekkende beweging of triomfantelijke betweterij, maar een derde weg van het goed recht van scherpe, inhoudelijke analyse en zinvolle voorstellen om verschillende domeinen in de moderne samenleving vanuit een christelijk perspectief te benaderen.
Toonaangevend denker
Nicholas Paul Wolterstorff werd geboren in 1932 te Bigelow, Minnesota, in een Nederlands migrantengezin. Na een studie filosofie aan het christelijke Calvin College en aan Harvard University is hij in 1956 gepromoveerd aan Harvard op de Britse filosoof Whitehead. Vervolgens was hij van 1959 tot 1989 hoogleraar filosofie aan Calvin College en van 1989 tot 2001 hoogleraar filosofische theologie aan Yale University. Ook na zijn emeritaat bleef hij nog aan Yale verbonden, naast een aanstelling aan de University of Virginia. Hij heeft zich ontwikkeld tot toonaangevend filosoof, zowel binnen als buiten christelijke kring. Zo was hij voorzitter van de Amerikaanse vereniging voor christelijke filosofie (Society of Christian Philosophers), alsook voorzitter van de algemene American Philosophical Association, en hield bekende lezingenseries als de Gifford- en de Stone Lectures. Binnen de academische filosofie is hij primair bekend geworden door zijn werk op het gebied van de kennisleer, vooral door zijn werk met Alvin Plantinga, als aanstichters van de zogeheten reformed epistemology. Dit is een kennistheoretische benadering waarin geloof in God niet kennistheoretisch verdacht is en die de tongen heeft losgemaakt in heel de Angelsaksische filosofie.
Wolterstorff heeft een veelomvattend oeuvre ontwikkeld op de terreinen van de esthetiek, godsdienstfilosofie, moraalfilosofie, onderwijsfilosofie, kennis- en wetenschapsleer en politieke filosofie. Hij schreef boeken over rechtvaardigheid, christelijk onderwijs, kunst, liturgie, politieke autoriteit, het spreken van God, het spreken over God, de plaats van religie in het publieke domein, geloof en wetenschap en, op een persoonlijke manier, over de dood van zijn zoon. Niet alleen doorkruist Wolterstorff daarbij vele wijsgerige disciplines, ook schuwt hij niet om het terrein van de geschiedenis en de theologie te betreden, zoals in zijn werk over rechtvaardigheid en over liturgie. Op diverse van deze onderwerpen werd hij een auteur die niet genegeerd kan worden in het brede filosofische en theologische debat. Een sprekend voorbeeld hiervan vormt zijn werk rond religie in het publieke domein, waar iemand als Jürgen Habermas zich toe is gaan verhouden. Internationaal worden inmiddels proefschriften aan zijn werk gewijd, en wanneer nieuwe boeken van hem verschijnen, organiseren redacties van academische journals hun themanummers over zijn werk.
Shalom
Wie de diversiteit aan onderwerpen ziet waarover Wolterstorff schrijft zou kunnen denken dat er weinig eenheid in zijn werk te ontdekken valt. Hoewel hij niet geprobeerd heeft een programma uit te werken is niets minder waar. Het gaat hem steeds om aspecten van menselijke bloei, van het floreren van het menselijk leven zoals het bedoeld is. Of om met een Bijbels woord te spreken: shalom. Waar kunst en schoonheid, recht en vrede, of geletterdheid en onderwijs ontbreken, daar is het leven minder dan het kan zijn, ja, moet zijn. Shalom houdt alles bij elkaar, zegt hij, daar dienen we naar te streven.
Wolterstorff in Nederland
Al sinds begin jaren tachtig manifesteert Wolterstorff zich met zijn filosofische werk in Nederland. Begin jaren tachtig verzorgde hij ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Vrije Universiteit in Amsterdam een serie Kuyper-lezingen, later uitgegeven in het boek Until Justice and Peace Embrace. In de tweede helft van de jaren tachtig was hij gasthoogleraar aan de VU op het gebied van kennis- en wetenschapsleer. In deze periode werkte hij onder meer aan zijn publicatie over John Locke en het ontstaan van het moderne rationaliteitsideaal. Net voor hij terugkeerde naar de Verenigde Staten om zijn leerstoel aan Yale University te aanvaarden is René van Woudenberg, nu hoogleraar epistemologie en metafysica aan de VU, bij hem gepromoveerd. Tien jaar terug, in 2007, was Wolterstorff te gast aan de VU om een eredoctoraat te ontvangen.
Van zijn omvangrijke oeuvre is echter maar een klein deel bekend geraakt in Nederland. Via de vertaling van het boek De rede binnen de grenzen van de religie in 1993 en de essaybundel Van zekerheid naar trouw in 1997 hebben we kennis kunnen maken met Wolterstorffs visie op kennisvorming, theorievorming en de relatie tussen geloof en wetenschap. Binnen theologische faculteiten is er bekendheid met zijn godsdienstfilosofische werk van begin jaren negentig. Ook kwam er een Nederlandse vertaling van zijn boekje over het overlijden van zijn zoon Eric, Klaagzang voor een zoon.
Wolterstorffs praktisch-filosofische werk op het terrein van politiek, recht, onderwijs en kunst is in ons land nagenoeg onbekend gebleven. Echter, juist op die terreinen heeft Wolterstorff een omvangrijk oeuvre ontwikkeld, een oeuvre dat zich in de laatste vijftien jaar, de jaren na zijn emeritaat in 2001, nog veel verder heeft ontwikkeld. In het licht hiervan steekt zijn bekendheid in Nederland schril af bij de internationale erkenning van zijn werk. Dit oeuvre van Wolterstorff kunnen we in Nederland alleen maar tot onze schade negeren.
Bundel Denken om Shalom en studiedagen met Wolterstorff
Binnenkort verschijnt in de boekenreeks van de Stichting voor Christelijke Filosofie de bundel Denken om shalom. Hierin staat de actualiteit van Wolterstorffs praktische filosofie centraal. De focus van de bijdragen ligt op het inleiden in zijn denken en op het evalueren van Wolterstorffs filosofie in het licht van wat in onze Nederlandse context actueel en relevant is.
De redactie van de bundel wil de huidige zoektocht van Nederlandse christenen naar ‘christelijk denken’ over God, identiteit, samenlevingsverhoudingen en recht een impuls geven. Wolterstorffs werk kan een belangrijke bijdrage leveren aan het gesprek over behoorlijk menszijn in onze tijd dat in bredere levensbeschouwelijke contexten en ook niet-levensbeschouwelijke contexten wordt gevoerd. Dit artikel is een bewerking van de inleiding op de bundel door William den Boer.
Ter gelegenheid van de presentatie van deze bundel komt de 85-jarige filosoof begin juni naar Nederland om in vier studiemiddagen te inspireren tot het begrijpen, doordenken en toepassen van zijn gedachtegoed op de gebieden van filosofie, politiek, onderwijs en geloof. Klik hier voor meer informatie en aanmelding. Klik hier voor informatie over de verdiepende PE-opdracht (1 EC) rond het werk van Wolterstorff.
